Psychoaktywni użytkownicy dróg

Autorzy: mgr Dorota Bąk-Gajda, dr Jadwiga Bąk, Pracownia Psychologiczna, kontakt: biuro@psychotechnika.org, Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 3/2014, s. 16-18.

W artykule przedstawiono informacje nt. podstawowych elementów składających się na sprawność uczestników ruchu drogowego (m.in. zdolność widzenia przestrzennego, widzenie w nocy, czas reakcji) z punktu widzenia psychologii transportu (a zwłaszcza bezpieczeństwa pracy w transporcie). Celem tych rozważań jest zwrócenie uwagi na wpływ środków psychoaktywnych na tę sprawność. Omówiono zatem działanie alkoholu, narkotyków, dopalaczy i leków w kontekście funkcjonowania człowieka w ruchu drogowym.

 Wstęp

Czy większość z nas chce się czuć lepiej, choć na chwilę uwolnić od trosk i poczuć szczęśliwym ? To retoryczne pytanie, bo takie są potrzeby wielu osób. Gdy ludzie pożądają jednak natychmiastowych efektów, zamiast pracy nad sobą, nad relacjami, terapii itd., szu­kają prostszych rozwiązań i sięgają po środki uznane za psychoaktywne. Czyli alkohol, leki, czy narkotyki, a wśród nich, ostatnimi laty, tzw. dopalacze.

Substancje te towarzyszą człowiekowi od zawsze - niektóre sam wyprodukował, wiele innych jest pochodzenia naturalne­go. Ich cechą wspólną jest wpływ na stan świadomości i organizm osoby zażywającej. Substancje psychoaktywne pozwalają wielu osobom poczuć się „inaczej" lub „lepiej", dają zastrzyk energii lub wyciszają. Dlaczego zatem są niebezpieczne? W artykule podjęto próbę pokazania wpływu różnego rodzaju substancji psychoaktywnych na organizm człowieka i skutków, jakie wywołują. Szczególny nacisk położono na te aspekty zmian zachowania, które wpływają na sprawność uczestników ruchu drogowego z perspektywy psychologii transportu i bezpieczeństwa ruchu drogowe­go. Wśród kierowców samochodów (w tym również kierowców zawodowych), a także motocyklistów, rowerzystów czy pieszych, zdarzają się niestety tacy, którzy najpierw zażywają substancje psychoaktywne, a potem aktywnie uczestniczą w ruchu drogowym. A to często kończy się tragedią.

Sprawność kierowcy

Spośród składających się na bezpieczeń­stwo ruchu drogowego elementów najważ­niejsze są: pojazd, warunki drogowe i kierowca. Zatem bezpieczne funkcjonowanie kierowcy w ruchu drogowym w dużym stopniu będzie zależało od jego właściwości psychofizycznych - umiejętności radzenia sobie w złożonej sytu­acji zadaniowej, jaką jest prowadzenie pojazdu. Kierowca wykonuje w trakcie jazdy proste czynności obsługi urządzeń sterowniczych w kabinie samochodu, oparte na nawykach sensomotorycznych oraz rozwiązuje okre­ślone problemy dotyczące sytuacji na drodze tak, aby rzeczywista sytuacja drogowa była jak najbardziej zbliżona do antycypowanego stanu, warunków i celu jazdy.

Sprawność psychofizyczna człowieka to odpowiednie i najbardziej właściwe reakcje na bodźce. Jest to również zdolność do bez­piecznego i skutecznego kierowania pojazdem mechanicznym. Na sprawność psychofizyczną składa się prawidłowe (bez zakłóceń) funk­cjonowanie wszystkich narządów i układów, od których zależne są cztery podstawowe składowe reakcji. Są to:

1)  dopływ informacji - sprawne funkcjo­nowanie narządów umysłu, wzroku i słuchu,

2)  przetwarzanie informacji - odbywające się w ośrodkowym układzie nerwowym,

3)  przekazywanie informacji do efektorów - realizowane jest poprzez nerwy ruchowe,

4)  reakcje impulsów nerwowych odbywają­ce się za pośrednictwem mięśni szkieletowych.

Percepcja organizmu ludzkiego polega na odbiorze świata zewnętrznego. Każdy system receptorów odpowiada na określony rodzaj bodźców. Spostrzeganie wzrokowe, które ma istotny wpływ na bezpieczeństwo jazdy, dostarcza kierowcy podstawowych informacji o sytuacji na drodze. Na szybkość wzrokowego spostrzegania i ocenę głębi wpły­wa wiele czynników, np. koncentracja uwagi, pamięć i doświadczenie, zakres pola widzenia, stan systemu nerwowego i jego czynności oraz indywidualne cechy kierowcy.

Znaczącą rolę w kierowaniu pojazdu odgrywa zdolność widzenia przestrzennego, niezbędnego do oceny odległości. Posiada ona pierwszorzędne znaczenie z punktu widzenia wymogów pracy kierowcy, który musi nieustannie oceniać odległość między swoim pojazdem a innymi. Ważna jest także umiejętność oceny, czy odcinek drogi oraz przestrzeń, w której będą się mijać pojazdy, jest wystarczająco szeroka, aby bezpiecznie przejechać obok siebie z określoną szybko­ścią. Jest to istotne nie tylko na ulicach miast, ale także i poza obszarem zabudowanym, gdzie ruch pojazdów jest zwykle wprawdzie mniejszy, ale większa jest prędkość jazdy i częściej spotyka się pojazdy ciężarowe oraz specjalne o szerszym gabarycie nadwozia lub ładunku. W takich przypadkach właściwa ocena przestrzeni ułatwia kierowcy bezpieczne prowadzenie pojazdu [1j.

Kolejną istotną cechą ściśle związaną z prowadzeniem pojazdu jest umiejętność wi­dzenia w mroku (tj. rozróżnianie przedmiotów i ich kształtów w minimalnym oświetleniu). Ma to szczególne znaczenie przy prowadzeniu pojazdów nocą na słabo lub wcale nieoświe­tlonych drogach, na których mogą także znajdować się obiekty bez sygnalizacji ostrze­gawczej. Cechą, która wiąże się z widzeniem w mroku, jest wrażliwość na olśnienie. Światło reflektora pojazdu jadącego z przeciwka może spowodować „okresową ślepotę", w wyniku której „olśniony" kierowca nie dostrzega ni­czego w odległości kilkunastu metrów przed pojazdem i/lub z jego lewej bądź prawej strony. Od czasu potrzebnego na odzyskanie pełnej sprawności widzenia drogi zależy bez­pieczeństwo jazdy: im czas ten jest krótszy, tym funkcjonowanie kierowcy jest doskonalsze i dające gwarancję bezpiecznego poruszania się po drodze [1j.

Sprawność kierowcy zależna jest także od jego czasu reakcji na napływające bodźce, szczególnie wizualne i dźwiękowe. Czas reakcji kierowcy, zwany także podstawowym czasem reakcji to czas jaki upływa od prezentacji bodźca do reakcji określającej odpowiedź. To np. przedział czasu od chwili, gdy kierowca uświadomił sobie zaistnienie sytuacji kolizyj­nej (zagrożenia) do momentu rozpoczęcia działania danego układu pojazdu (np. hamul­cowego) uruchamianego przez kierowcę. Pod­stawowy czas reakcji może być poprzedzony czasem peryferyjnego spostrzegania, gdy przeszkoda pojawia się poza linią koncentracji wzroku kierowcy.

Istotnym elementem z psychofizjologicz­nego punktu widzenia jest sprawność aparatu umożliwiającego odebranie płynących ze śro­dowiska bodźców i przekazanie właściwej na nie reakcji. Odpowiedzialny za prawidło­wość przebiegu tych procesów jest system ner­wowy, a dokładniej ośrodkowy układ nerwowy, składający się z mózgu i rdzenia kręgowego, oraz tzw. obwodowy układ nerwowy.

Ten ostatni, dzięki receptorom, odbiera bodźce i przekształca je w impulsy nerwowe, które następnie przechodzą przez włókna nerwowe do ośrodkowego układu nerwo­wego, gdzie są przetwarzane i przesyłane do efektorów. Efektorami mogą być tkanki mięśniowe, które ulegają aktywizowaniu przez napływające do nich impulsy nerwowe [2j.

Wypadki z udziałem nietrzeźwych użytkowników dróg

Jak wykazał ostatni raport Global Burden of Disease (WHO), obrażenia spowodowane wypadkami drogowymi są pierwszą przyczyną śmierci w Polsce w grupie dzieci w wieku 5 - 14 lat (20,42% ogólnej liczby ofiar śmiertelnych) oraz drugą w kolejności przyczyną śmierci osób w wieku 15 - 49 lat (10,19% ofiar śmier­telnych) [3].

W 2012 r. w Polsce nietrzeźwi użytkownicy dróg uczestniczyli w 4 467 wypadkach drogo­wych (12,1% ogółu zdarzeń), w których śmierć w nich poniosły 584 osoby (16,4% ogółu zabitych), a 5 305 osób odniosło obrażenia (11,6% ogółu rannych). Ogółem nietrzeźwi spowodowali 3 407 wypadków (9,2% ogółu), w których zginęło 475 osób (13,3%), a rannych zostało 4 071 osób (8,9%). Najliczniejszą grupę nietrzeźwych sprawców wypadków stanowili kierujący pojazdami, co zobrazowano na rysunku.

Rys. Liczba wypadków drogowych (i ich ofiar) spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących pojazdami w latach 2008-2012

W grupie nietrzeźwych największe zagroże­nie stanowili kierujący samochodami osobowy­mi, którzy spowodowali 1 742 wypadki (74,6% wypadków spowodowanych przez nietrzeź­wych kierujących). W wypadkach zawinionych przez nietrzeźwych kierujących samochodami osobowymi zginęły 242 osoby, tj. 79,2% śmiertelnych ofiar zdarzeń spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących, a ranne zo­stały 2 483 osoby, tj. 79,5%. Następną grupą nietrzeźwych użytkowników stwarzającą zagrożenie byli rowerzyści. Spowodowali oni 206 wypadków (8,8%), w których zginęły 23 osoby (7,5%), a 195 zostało rannych (6,2%). Kierujący pojazdami będący pod działaniem innego niż alkohol środka brali udział w 27 wy­padkach i 83 kolizjach drogowych, z czego byli sprawcami 26 wypadków, w których 13 osób zginęło, a 27 zostało rannych, oraz 75 kolizji.

Piesi, będący pod działaniem alkoholu, spowodowali 988 wypadków, w wyniku któ­rych śmierć poniosło 148 osób, a 854 zostały ranne. Piesi będący pod działaniem innego niż alkohol środka byli sprawcami 4 wypadków, w których sami doznali obrażeń ciała [4].

Narodowy Program Bezpieczeństwa Ru­chu Drogowego na lata 2013 - 2020 stanowi pierwszy krok w kierunku podjęcia nowych działań zorientowanych na zmniejszenie liczby ofiar śmiertelnych i rannych na polskim drogach. Cele nowego Narodowego Programu Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego zakładają zmniejszenie liczby ofiar śmiertelnych o 50% do 2020 roku oraz o 40% zmniejszenie liczby osób rannych w wypadkach samochodowych.

Ponadto, w Narodowym Programie Ochro­ny Zdrowia na lata 2007 - 2015 stwierdzono, że wypadki drogowe są postrzegane jako jeden z problemów zdrowotnych społeczeństwa oraz że celem strategicznym jest zmniejszenie liczby wypadków i ograniczenie ich skutków pod względem liczby doznawanych obrażeń i ich dotkliwości poprzez stosowanie działań zapobiegawczych.

Substancje psychoaktywne

Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narko­manii substancje psychoaktywne określa jako „środki chemiczne pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, które poprzez swoje dzia­łanie na ośrodkowy układ nerwowy wpływają na organizm człowieka, powodując różne zmiany psychiczne (np. euforię, zmieniony od­biór rzeczywistości, iluzje, omamy, zaburzenia pamięci) oraz fizyczne (np. wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie tętna, pobudzenie). Przewlekle przyjmowane substancje psycho­aktywne mogą prowadzić do uzależnienia, które często nazywane też jest narkomanią lub toksykomanią".

Do substancji psychoaktywnych zalicza się m.in. alkohol, sterydy anaboliczne, tytoń, leki przeciwbólowe i nasenne, substancje wziewne oraz dużą grupę substancji nielegal­nych, czyli narkotyki.

Wpływ substancji psychoaktywnych na zdolność kierowców do bezpiecznej jazdy w warunkach ruchu drogowego jest określa­ny na podstawie badań epidemiologicznych dotyczących udziału zażywających substancje w wypadkach drogowych i badań ekspery­mentalnych pomiaru wpływu środka na umie­jętności i sprawność psychofizyczną.

Podstawowy podział substancji psychoak­tywnych powodujących zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (wg Międzynarodo­wej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Proble­mów Zdrowotnych ICD-10) to:

• alkohol
• opiaty (przetwory makowe)
• kokaina (występuje w liściach krzewu kokainowego, alkaloid)
• kannabinoidy (przetwory z konopi in­dyjskich)
• substancje halucynogenne (np. LSD, grzyby)
• rozpuszczalniki, inhalanty
• tytoń (nikotynizm)
• substancje stymulujące w tym kofeina (kawa, herbata)
• leki uspokajające i nasenne (trankilizatory, pochodne kwasu barbiturowego)
• inne substancje psychoaktywne [5].

Zaburzenia psychiczne powodowane tymi grupami substancji to: niepowikłane zatrucia, zaburzenia psychotyczne i otępienia kumulu­jące się w ośrodkowym układzie nerwowym. Najbardziej rozpowszechnionymi substancjami psychoaktywnymi są dzisiaj m.in. alkohol, nar­kotyki (marihuana), dopalacze i leki.

      Alkohol

Zgodnie z polskimi przepisami maksymalne dopuszczalne stężenie alkoholu we krwi wy­nosi do 0,2‰ lub, w wydychanym powietrzu, 0,1 mg/dcm [http://www.narkomania.gov.pl ].   Kierowanie pojazdami przy zawartości alkoholu we krwi od 0,2 do 0,5‰ (0,1 do 0,25 mg/dcm³) stanowi wykroczenie określone w artykule 87 § 1 i 2 ustawy i kodeksu wykroczeń, a powyżej tej dawki - przestępstwo określone w artykule 178 § 1 i 2 kodeksu karnego.

Wydaje się, że jednym z czynników mają­cych istotny wpływ na kierowanie pojazdem po spożyciu alkoholu w Polsce jest niska wiedza na temat wpływu tej substancji na organizm człowieka, a pośrednio na prowadzenie pojazdu.

Mechanizm działania alkoholu jest złożonym neurobiologicznym procesem. Nawet jednora­zowa (standardowa) dawka alkoholu wyraźnie osłabia procesy poznawcze i behawioralne - powoduje zaburzenia równowagi, spadek temperatury ciała, sedację (Sedacja - obniżenie aktywności ośrodkowego układu nerwowego za pomocą środków farmakologicznych bez wyłączenia świadomości). Przy przewlekłym zażywaniu alkoholu występuje deficyt pamię­ciowy utrzymujący się bardzo długo w okresie abstynencji. Rozwój uzależnienia od alkoholu jest procesem narastającej neuroadaptacji organizmu(Neuroadaptacja - zmiany neuronalne związane z tole¬rancją organizmu na przyjmowanie i przetwarzanie danej) do działania tej substancji.

Największe zmiany w organizmie następują po dłuższym okresie spożywania alkoholu w dużych dawkach. Niepożądane działanie al­koholu jest jednak zauważalne prawie zawsze bezpośrednio po spożyciu nawet niedużych dawek.

W pierwszej kolejności (stężenie 0,5 - 0,7‰) zaburzeniu ulegają ośrodki, które pełnią najbardziej skomplikowane funkcje. Zależy od nich zdolność analizy i syntezy, myślenia logicznego, właściwej koordynacji poszczególnych funkcji psychicznych, które mają decydujący wpływ na wysoką spraw­ność i precyzję czynności wykonywanych przez człowieka. Na zewnątrz ujawnia się to utratą zdolności do samokontroli, większą pobudliwością, gadatliwością, obniżeniem napięcia, wzrostem poczucia własnej wartości. Jednocześnie pojawiają się pierwsze sympto­my zaburzeń: myślenia, spostrzegania, uwagi i precyzji ruchów [1].

W literaturze naukowej spotykane są opinie, że właśnie opisana wyżej faza jest szczególnie groźna dla bezpieczeństwa ruchu drogowego, ponieważ u ludzi spożywających niewielkie dawki alkoholu występuje nieuzasadniony wzrost wiary we własne umiejętności. W kon­sekwencji bardzo często następuje zła ocena sytuacji na drodze i podejmowane są błędne decyzje. Stan ten jest groźny również dlatego, że brak jest widocznych zewnętrznych obja­wów zatrucia, a osoba, która spożyła alkohol, nie zdaje sobie sprawy ze swojego stanu [1].

Dalszy wzrost stężenia alkoholu we krwi prowadzi do zakłóceń pracy kolejnych ośrod­ków. Zaburzenia funkcji są coraz głębsze. Zauważalne są: obniżenie nastroju, zwiększona agresywność, spadek tolerancji, błędy pojawia­jące się logicznym myśleniu, opóźnienie czasu reakcji. W ostatnim etapie przy ostrym zatruciu alkoholowym dochodzi do zakłóceń pracy mó­zgu. Każda zmiana czynności kolejnych ośrod­ków układu nerwowego powoduje zakłócenie ich funkcjonowania i w konsekwencji odbija się mniej lub bardziej wyraźnie na zachowaniu [1].

Statystyki podają, że czas reakcji kierowcy jest wyraźnie dłuższy przy zawartości alko­holu we krwi przekraczającej 0,5‰. Przy stężeniach alkoholu 0,5 - 0,7‰ czas reakcji kierowcy na bodźce wzrokowe ulega bezpo­średnio wydłużeniu o ok. 40%, a na bodźce słuchowe - o ok. 30%, przy czym wydłużenie to może być, w zależności od indywidualnych predyspozycji danego człowieka, nawet kilku­krotnie większe [1].

Już przy niewielkich dawkach alkoholu zaburzeniu ulega funkcjonowanie zmysłów, a przede wszystkim wzroku. Przy zawartości alkoholu we krwi w granicach 0,2 - 0,6‰ mogą wystąpić drgania gałek ocznych, co w efekcie prowadzi do zakłóceń ostrości wzroku, widzenia głębi i pola widzenia [1].

Kierowcy będący pod wpływem alkoholu mają tendencję do skupiania uwagi w środku pola widzenia. Jest to tzw. zjawisko „ciemnego tunelu", charakteryzujące się: zwężeniem pola widzenia, zmniejszeniem zdolności równo­czesnego odbierania większej liczby bodźców (o ok. 10%) i upośledzeniem w zakresie selekcji bodźców komunikacyjnie ważnych. Kierowcy w stanie nietrzeźwości pomijają pewne ele­menty ruchu drogowego częściej niż kierowcy trzeźwi, wolniej przeszukują pole widzenia przed sobą oraz zbyt długo przywiązują uwagę do tego samego obiektu, zupełnie ignorując inne. Już przy stężeniach rzędu 0,4‰  zdol­ność adaptacji wzroku do światła i ciemności ulega wydłużeniu o około 2/3! Ponadto, pod wpływem alkoholu często występują trud­ności w rozpoznawaniu obiektów o małym rozmiarze, jakimi są np. znaki drogowe. Nie­bezpieczeństwo wynika głównie stąd, że wzrok nie może być praktycznie zastąpiony żadną inną umiejętnością. Co więcej, zaburzeniom wzroku towarzyszy degradacja innych proce­sów zmysłowych oraz funkcji [1j.

Podsumowując te informacje, określonej zawartości alkoholu we krwi kierowcy można przypisać konkretne zaburzenia funkcjonowa­nia organizmu:

• 0,1‰:     rozproszona uwaga
• 0,2‰:    dłuższe spostrzeganie
• 0,3‰:    drobne zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów, pogorszenie spostrzega­nia kształtów i przedmiotów w oddali
• 0,5‰:    zmniejszenie zdolności rozpo­znawania sytuacji, pobudliwość, upośledzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, pogorszenie ostrości widzenia i oceny odległości, opóźnienie adaptacji oka na ciemność i ruchomych źródeł światła
• 0,8‰:    błędna ocena własnych moż­liwości, znaczne obniżenie samokontroli i koncentracji
• 1 - 2‰:  zaburzenie koordynacji mięśnio­wej i równowagi, osłabienie sprawności inte­lektualnej i pamięci, brawura, opóźnienie czasu reakcji, wahania nastroju (euforia - agresja)
• 2 - 3‰:  zaburzenia mowy, wzmożona senność, obniżenie zdolności kontroli własnego poruszania się i zachowania
• 3 - 4‰:  spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury, możliwy powolny zanik funkcji oddechowych,
• powyżej 4‰ - śpiączka prowadząca do śmierci.

Podane wyżej wartości stężeń mają charak­ter orientacyjny, mogą się różnić w zależności od cech osobniczych [1j.

     Narkotyki

W Polsce obowiązuje ustawa o przeciw­działaniu narkomanii z 2005 r., uzupełniona o rozwiązania dostosowane do regulacji Unii Europejskiej.

W narkotykowym typie cannabis zidentyfi­kowanych pozostaje obecnie 421 substancji z 18 różnych grup chemicznych. Produktami konopi są: marihuana, haszysz, olej haszyszowy. Można przyjąć, że ok. 23 mln Europejczyków używało przetworów konopi w ciągu ostatniego roku, co stanowi 6,8% ludności w wieku od 15 do 64 lat. Około 12,5 mln Europejczyków używało tego narkotyku w ostatnim miesiącu (3,7% ludności w wieku od 15 do 64 lat). Konopi używają głów­nie osoby młode (od 15 do 34 lat), zwłaszcza grupa wiekowa 15 - 24 lata [6].

Marihuana, podobnie jak inne środki zmie­niające świadomość, zwiększa ryzyko wystą­pienia wypadku. THC - substancja występująca w marihuanie wpływa na pracę serca i ciśnienie krwi. W trakcie jej używania może dojść m.in. do tachykardii, czyli zwiększenia częstotliwości uderzeń serca powyżej 100 na minutę. Również poziom ciśnienia krwi może podwyższać się lub obniżać, powodując np. zawroty głowy, a nawet utratę przytomności.

Aktywna dawka THC, czyli 20 - 50 mg, powoduje między innymi:

• euforię
• zaburzenia percepcji różnych części ciała
• zaburzenie poczucia czasu i przestrzeni
• depersonalizację (depersonalizacja - zaburzenie psychiczne objawiające się odczuwaniem zmian we własnym sposobie myślenia czy poczuciu zmian własnej tożsamości.)
• wzmożoną wrażliwość na dźwięk
• zwiększenie łaknienia
• bóle i zawroty głowy
• nudności
• zaczerwienienie spojówek i rozszerzenie źrenic.

Palenie marihuany wywołuje natychmiasto­we, krótkotrwałe zmiany w sposobie myślenia, doznaniach oraz procesie przetwarzania informacji. Istnieją dowody kliniczne i ekspe­rymentalne, że długotrwałe używanie konopi może prowadzić do subtelnego upośledzenia wyższych funkcji poznawczych, m.in. pa­mięci, uwagi lub złożonego procesu selekcji i integracji informacji. Udokumentowano również negatywny wpływ konopi na pamięć krótkoterminową oraz zdolność koncentracji. Palenie marihuany, podobnie jak palenie tyto­niu, wpływa także na zmniejszenie wydajności płuc, uszkodzenie oskrzeli [7].

Oszacowanie wpływu używania marihuany na zdolność prowadzenia pojazdów jest jednak trudne i zależy od indywidualnych predyspozy­cji. Według badań eksperymentalnych, w ciągu godziny od spożycia THC w dawce 10 - 15 mg, u człowieka następują zmiany w świadomości, które powodują zaburzenia poznawcze, upo­śledzające zdolność do kierowania pojazdem. Taka ilość THC znajduje się średnio w jednym „skręcie" i odpowiada od 0,5 do 1‰ alkoholu.

Bezpośrednie efekty spożycia konopi, wpływające na zdolność prowadzenia pojaz­dów, przemijają na ogół w ciągu 24 godzin. Niektóre badania potwierdzają, że marihuana może upośledzać różne elementy zachowań istotnych podczas jazdy, takie jak czas reakcji i przetwarzania informacji, koordynacja percepcyjno-ruchowa, sprawność motoryczna, pamięć krótkoterminowa, odbiór sygnałów i zdolność podążania wytyczoną trasą oraz czas percepcji. Badania śmiertelnych wy­padków wśród kierowców wykazują, że jeśli w ich krwi zostają wykryte THC, to najczęściej razem z alkoholem [7].

Innymi substancjami szkodliwymi są tzw. „grzybki", które mogą zawierać psylocybinę. Psylocybina może wywoływać u ludzi trwają­ce wiele godzin barwne halucynacje, a także wpływać na orientację przestrzenną. Wiele podgatunków grzybów z rodziny Psilocybe Strophariaceae oraz Psilocybe Cubensis rze­czywiście wywołuje u ludzi stan zmienionej świadomości, wpływa na zdolności motoryczne oraz na spójność subiektywnej oceny rzeczywistości, a efekty te utrzymują się przez 4 - 6 godzin. Duży wpływ zażycia psylocybiny na ruchy sakkadowe gałki ocznej (Mimowolne ruchy oka, które wykonywane są podczas obserwowania obiektów. Także ruch oka w reakcji na pojawienie się na peryferiach pola widzenia obiektu, który przyciąga uwagę.) powoduje trudności z fiksacją wzroku. Przekłada się to na zaburzenie orientacji przestrzennej lub postrzegania perspektywy przez osoby znajdujące się pod wpływem tej substancji [8].

     Dopalacze

Dopalacze są stymulantami zwiększają­cym niefizjologicznie wydolność organizmu. W skład dopalaczy wchodzą substancje pochodzenia naturalnego (roślinnego) lub syntetycznego, obdarzone własnościami psy- chostymulującymi w związku z ich wpływem na system neurotransmiterów (ośrodkowy układ nerwowy). Powstają poprzez modyfi­kację podstawowej struktury kontrolowanego narkotyku w celu uzyskania analogu nieobjęte­go kontrolną prawną. W wyniku takiego prze­kształcenia otrzymuje się substancje o działaniu farmakologicznym podobnym do znanych narkotyków (amfetamina, THC). Często taka zsyntezowana pochodna może wykazywać dużo większą toksyczność od macierzystej substancji. Szczegółowa charakterystyka sub­stancji aktywnych znalezionych w dostępnych w Polsce dopalaczach zawarta jest w raporcie Narodowego Instytutu Leków [9].

Jak wynika z ostatniego raportu EMCDDA (Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii), użycie marihuany i kokainy oraz innych nar­kotyków w Europie maleje, za to ich miejsce zajmują dopalacze. W 2012 r. po raz kolejny z rzędu wykryto w Europie rekordową liczbę - 73 nowych substancji psychoaktywnych. Jak wynika z raportu, największą popularność dopalacze zyskały w Irlandii, Polsce, Litwie i Wielkiej Brytanii, przede wszystkim wśród młodzieży [6]. W wynikach innego badania zwraca uwagę fakt, że po dopalacze sięgali przede wszystkim ludzie młodzi, zwłaszcza w wieku 19 - 25 lat, studenci, ponad dwukrot­nie częściej mężczyźni niż kobiety [10].

Skład konkretnych preparatów dopalaczy jest zwykle nieznany. Ich producenci i dystry­butorzy nie podawali zazwyczaj tych infor­macji nawet wówczas, gdy obrót nimi nie był zakazany. Co więcej, poszczególne partie pro­duktu nie zawsze zawierają identyczne dawki substancji czynnych. Dopalacze dostępne są najczęściej w dwóch formach: suszu (pa­lonego w fajkach i skrętach lub wdychanego pod postacią dymu z kadzidełek mającego powodować efekt podobny do palenia opium czy marihuany) oraz tabletek czy proszku w torebkach (mających działanie pobudzające, podobne do kokainy czy amfetaminy).

Mimo nowelizacji prawa w 2010 r. i wpro­wadzenia zakazu obrotu dopalaczami w Pol­sce, są one nadal dostępne w sprzedaży in­ternetowej. Dopalacze sprzedawane są jako nieprzeznaczone do spożycia czy użycia pro­dukty: sole do kąpieli, kadzidełka, odczynniki chemiczne czy nawozy do roślin.

Podobnie jak w przypadku narkotyków, wpływ dopalaczy na zdrowie człowieka jest negatywny. Zachowania użytkowników ruchu drogowego będących pod wpływem tych substancji są nieprzewidywalne (jak dotąd niezbadane). W skrajnym przypadku użycie dopalaczy może nawet prowadzić do zgonu.

     Leki

Na sprawność prowadzenia przez kie­rowcę pojazdu wpływa wielkość związanego z nim obciążenia fizjologicznego organizmu. Różne leki mogą to obciążenie modyfikować, zmieniając w ten sposób sprawność kierowcy. Następnym aspektem jest wpływ samych leków na sprawność psychofizyczną kierowcy.

Każdy kierowca powinien mieć świado­mość, że działanie leków może spowodować wiele zaburzeń funkcjonowania, np.:

• nadwrażliwość na światło i na olśnienie
• ograniczenie pola widzenia
• zmniejszenie wrażliwości słuchu
• przyspieszone zmęczenie
• wydłużenie czasu reakcji
• pogorszenie zdolności do prawidłowej oceny sytuacji
• zaburzenie koordynacji ruchowej
• zmniejszenie samokrytycyzmu
• rozproszenie uwagi
• zaburzenia równowagi i zawroty głowy
• występowanie senności i bezwolności
• pojawienie się nadpobudliwości objawia­jącej się nadmierną reakcją na bodźce
• chwilową utratę świadomości [1].

Ze względu na możliwe skutki uboczne działania leków, obligatoryjne jest czytanie ulo­tek informacyjnych na lekach (także dostęp­nych bez recepty) i dostosowywanie swojego funkcjonowania do informacji tam zawartych np. poprzez zaniechanie prowadzenia pojazdu.

Podsumowanie

Substancje psychoaktywne to szeroki wachlarz środków pochodzenia naturalnego i syntetycznego. Niektóre z nich są legalne (leki) i służą zdrowiu, inne są zakazane przez prawo (narkotyki, dopalacze), ponieważ uszkadzają fizycznie i psychicznie organizm powodując uza­leżnienia; są też takie, które są legalne, ale mogą nas uzależnić i zabić (alkohol). Użytkownicy dróg, tak jak inne osoby, bywają pod wpływem tych substancji. Brak wiedzy o zagrożeniach płynących z tych środków lub świadome igno­rowanie niebezpiecznych skutków, powoduje rosnące prawdopodobieństwo uczestnictwa w wypadku drogowym.

Omówione w artykule substancje wpływają na sprawność kierowcy każdego pojazdu me­chanicznego oraz na sprawność osób porusza­jących się pieszo. Substancje psychoaktywne w ruchu drogowym niezależnie od przyjętej dawki, wieku czy doświadczenia osoby zaży­wającej mogą doprowadzać do niebezpiecz­nych zachowań, nieprzewidywanych zdarzeń i zakończyć się utratą zdrowia lub życia.

Co zatem zrobić, aby uchronić zarówno siebie, jak i innych uczestników ruchu? Mając umówione spotkania, na których kierowcy wiedzą, że będą spożywać alkohol, należy zaplanować powrót do domu lub pracy. Można wyznaczyć jednego kierowcę (trzeź­wego), który rozwiezie uczestników spotka­nia, można zamówić taksówkę, skorzystać z komunikacji miejskiej, zadzwonić po kogoś znajomego z prośbą o transport. Jeżeli żadna z tych możliwości nie wchodzi w grę, należy zrezygnować ze spożywania alkoholu, gdyż nie ma bezpiecznej dawki ani wiarygodnego wskaźnika, który pozwoli nam ocenić, czy jesteśmy trzeźwi i możemy prowadzić. Należy pamiętać, że sprawność organizmu jest zmien­na, indywidualna i zależy od wielu czynników, zatem żadne tabele i przeliczniki nie gwa­rantują miarodajnej oceny stanu trzeźwości. Także niektóre leki w połączeniu z alkoholem mogą zmieniać swoje działanie i dodatkowo zaburzać sprawność, o czym powinni wiedzieć wszyscy zażywający leki dostępne zarówno na receptę, jak i bez niej. Najbardziej skutecznym postępowaniem jest zasada „Piłeś? Nie jedź!" oraz bezwzględna reakcja i uniemożliwienie prowadzenia pojazdu innym, jeśli wiemy, że spożywali alkohol lub używali jakieś substancje psychoaktywne.

PIŚMIENNICTWO

[1]  Bąk-Gajda D., Bąk J., Psychologia transportu i bezpie­czeństwa ruchu drogowego. Warszawa, Difin 2010

[2]   Bąk, J., Bąk-Gajda D., Wybrane czynniki psycholo­giczne wpływające na czas reakcji kierowcy. Politechnika Warszawska, „Zeszyty Naukowe Instytutu Pojazdów" 2013, 5, 96

[3]  WHO (2013) Global Burden of Disease. http://www.who.int/healthinfo/global_burden_disease/en/

[4]    Wypadki drogowe w Polsce w 2012 r. Komenda Główna Policji 2013

[5]   Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zacho­wania ICD-10, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius", Kraków - Warszawa 2000

[6]    European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Sprawozdanie roczne 2010: stan problemu narkotykowego w Europie, Lizbona 2010

[7]  Dąbrowska K., Miturska E., Moskalewicz J., Wieczorek t. Konsekwencje używania i nadużywania marihuany w świetle współczesnej wiedzy. „Alkoholizm i Narkomania" 2012, 25, 2:167-186

[8]  Jastrzębski M., Bala A. Wpływ psylocybiny na percepcję wzrokową i orientację przestrzenną - ujęcie neuropsychologiczne. „Psychiatr. Pol." 2013, 47, 6:1157-1167

[9]    Nowe narkotyki syntetyczne. Substancje aktywne wykryte w produktach zwanych „dopalacze". Raport Narodowego Instytutu Leków, Warszawa 2010

[10]   Mazurkiewicz M. R., Głogowski M., Mrowińska D., Pakulski M., Matyjaszczyk M., Kardas P., Ocena rozpowszechnienia, powodów i form użycia tak zwanych „dopalaczy" przez uczestników ankiety internetowej. „Psychiatr. Pol." 2013, 47, 6:1143-1155